یکتاس

نگرش زیبایی‌‌شناختی به موتیف اسلیمی در هنر اسلامی با توجه به زیبایی آزاد و پیوستۀ کانت

تزئینات گل و بوته‌‌ای دورۀ عباسیان در سامرا در معماری‌‌های مصر باستان و بین‌‌النهرین و سپس در معماری هلنی و رومی ریشه داشت (همان: 43)؛ اما آیا در این دوران غیر از قرآن، رسائل جامعی از عرفان و تصوف اسلامی شکل گرفته بود؟ بلخاری قهی به شواهد تاریخی دربارۀ شکل‌‌گیری تصوف از قرن 2 هجری با ذکر نام افرادی چون ابراهیم ادهم، مالک دینار، حسن بصری و رابعه عدویه اشاره می‌‌کند[v] و می‌‌گوید همان معنای انحلال شخصی در عقاید این افراد را دقیقاً می‌‌توان در معنای اسلیمی هم یافت. کانت میان «ایده‌‌های زیبایی‌‌شناختی»[20] و «ایده‌‌های عقلی» تمایز قائل می‌‌شود: «ایده‌‌ها یا برحسب یک اصل صرفاً ذهنی هماهنگی متقابل میان قوای شناختی (قوه متخیله و فاهمه) نسبتی با یک شهود دارند که در این صورت [ایده‌‌های] زیبایی‌‌شناختی نامیده می‌‌شوند؛ یا برحسب یک اصل عینی نسبتی با یک مفهوم دارند، گرچه هرگز نمی‌‌توانند شناختی از عین فراهم کنند و ایده‌‌هایعقلی نامیده می‌‌شوند» (کانت، 1393: 290).

دربارۀ این حکم «زیبا نماد خیر است» افراد زیادی بحث کرده‌‌اند؛ جورج دیکی زیبایی وابسته را اساساً بیرون از دایرۀ ذوق در نظر می‌‌گیرد و اظهار می‌‌دارد که کانت در اینجا به تناقض رسیده است (دیکی، 1396: 231)؛ اما به نظر می‌‌رسد کانت اگر زیبایی نوع دوم یعنی وابسته یا مقیّد را مطرح نمی‌‌کرد، هرگز قادر به ارائۀ حکم «زیبا نماد اخلاق است»، یا «زیبا نماد خیر اخلاقی است»، نمی‌‌شد. او این رابطه را این‌‌گونه بیان می‌‌کند که اگر «لایۀ دیگری از لذت را به این تجربۀ بنیادی یعنی تجربۀ زیبایی‌‌شناختی بیفزاییم، اگر وجود اعیان زیبا به واقعیتی دربارۀ وضعیتمان در جهان اشاره کند، در کل شاید لذت‌‌بخش‌‌تر باشد» (گایر، 1394: 200)، در این صورت حتی ممکن است حکم به زیبایی محض با نگاه به جاذبه و خواست ابژۀ زیبا هم که ارائه شود زیبایی پیوسته به وجود آید.

این دیدگاهی بیان‌‌گرایانه است که کانت نسبت به ایده‌‌های زیبایی‌‌شناختیدرهنر اتخاذ می‌‌کند و البته دیدگاه فرمالیستی معطوف به طرح و ترکیب‌‌بندی او، جدای از ماده یا محتوای شهود، نسبت به امر زیبا ظاهراً متناقض است (گینزبورگ، 1394: 64-65)؛ اما طبق تفاسیری دو رویکرد فرمالیستی و بیان‌‌گرایانه نزد کانت نه متناقض که در ارتباطی پیچیده قرار می‌‌گیرد. وود می‌‌گوید: حتی اگر گفته شود هنگام ایراد حکم زیبایی‌‌شناختی هرگونه توانایی برای ارائۀ حکم زیبایی‌‌شناختی به‌‌ویژه برای آثار هنری‌‌ای که به‌‌شکلِ انسانی درست شده، یک توانایی فردی است، نمی‌‌توان این توانایی فردی را جدا از تجربۀ گذشتۀ فرد، شرطی‌‌شدگی فرهنگی و میزان توانایی اکتسابی او هنگام ساختن چنین حکمی در نظر گرفت (وود، 1396: 265).

مروری برتربیت زیبایی شناسی دردوره ی ابتدایی

دفتر مرکزی انتشارات بوم سازه (سیویلیکا): تهران، بزرگراه جلال آل احمد، بین خیابان کارگر و بزرگراه چمران، کوچه پروانه، پلاک ۴، ساختمان چمران، طبقه ۴، واحد ۳۱. تمامی خدمات پایگاه سیویلیکا ، حسب مورد دارای مجوزهای لازم از مراجع مربوطه می باشند و فعالیت های این سایت تابع قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران است. تلفن: ۸۸۰۰۸۰۴۴ ، ۸۸۳۳۵۴۵۰ ، ۸۸۳۳۵۴۵۱ ، ۸۸۳۳۵۴۵۲ - کد پستی: ۱۴۳۹۹۱۴۱۵۳.

منبع